Από την εισαγωγή του βιβλίου που σκέφτομαι να γράψω. Να το συνεχίσω, ή να πάω για μπάνιο;

Ο Στοιχειοθέτης

 Ονομάζομαι Φιλήμων Γραμματικόπουλος και γεννήθηκα στην Αθήνα το καλοκαίρι του 1888.

Το επάγγελμά μου δεν θα μπορούσε να είναι τίποτα άλλο παρά στοιχειοθέτης, μια τέχνη που κληρονόμησα από τον πατέρα μου Αθανάσιο, δεύτερη γενιά στοιχειοθέτη, πού πέρασε τη ζωή του συνθέτοντας γράμμα με το γράμμα, τις στήλες των ειδήσεων της «Ακρόπολης» του μεγάλου Βλάση Γαβριηλίδη.

Από τον πατέρα μου επίσης κληρονόμησα και το όνομα Φιλήμων, που ουσιαστικά ήταν το επώνυμο του θρυλικού στον κύκλο μας εκδότη της ιστορικής εφημερίδας «ο Αιών» Ιωάννη Φιλήμονα, που γνώρισε και θαύμασε μέσα από τις διηγήσεις του δικού του πατέρα, Αλέξανδρου. Ο παππούς Αλέξανδρος εργάστηκε για μιάμιση δεκαετία στο πλευρό του σαν αρχιστοιχειοθέτης της εφημερίδας μέχρι τη βίαιη διακοπή της.

Ήμουν πολύ μικρός, αλλά στη μνήμη μου ζωντανεύει ακόμα η φιγούρα του υπέργηρου προγόνου μου να μας αφηγείται με πάθος τις ιστορίες αυτού του θαρραλέου  ανθρώπου, τονίζοντας τις λέξεις με τα αεικίνητα, παραμορφωμένα απ’ τη δουλειά δάχτυλά του, λες και από συνήθεια στοιχειοθετούσε παράλληλα και τα λεγόμενά του με πηχυαίες αόρατες γραμματοσειρές.

Ο Ιωάννης Φιλήμων μέλος της Φιλικής Εταιρίας και ιστορικός της Ελληνικής Επανάστασης, ξεκίνησε την εκδοτική του σταδιοδρομία το 1832 στο Ναύπλιο με την εφημερίδα «Χρόνος». Το 1838 συνέχισε στην Αθήνα με τον άκρως μαχητικό ρωσόφιλο «Αιώνα», μέσω του οποίου ασκούσε δριμύτατη αρθογραφία κατά της Γαλλικής κατοχής στην Ελλάδα. Υπέστη αμέτρητες διώξεις, χτυπήθηκε από τραμπούκους, ταλαιπωρήθηκε στα δικαστήρια, φυλακίστηκε, και ξόδεψε την περιουσία του σε πρόστιμα, χωρίς να το βάζει κάτω. Για να κρατήσει τη φωνή του ζωντανή, όπως μας έλεγε ο παππούς.  

Πόσο ν’ αντέξει όμως ένας άνθρωπος, όσο γενναίος και αν είναι, απέναντι σε ένα αλαζονικό, αυταρχικό κατεστημένο που συμμαχούσε ακόμα και με τον διάολο για να τον εξοντώσει; Στην προκειμένη περίπτωση γύρω στα 16 χρόνια, μέχρι το 1854 όταν οι Γάλλοι τον φυλάκισαν για τα καλά, και κατέστρεψαν τις τυπογραφικές του εγκαταστάσεις.

Παρόλα αυτά η εφημερίδα επανακυκλοφόρησε 3 χρόνια αργότερα όταν το κλίμα είχε αλλάξει. Μεταβιβάστηκε όμως στον αδελφό του Τιμολέοντα. Τόσο ο Ιωάννης Φιλήμων, όσο και ο έμπιστος αρχιστοιχειοθέτης του, δεν είχαν τα χρόνια και το κουράγιο να την συνεχίσουν.

Τότε βέβαια ελάχιστα καταλάβαινα απ’ όλα αυτά τα ηρωικά, αργότερα όμως ακούγοντας στο σινάφι μας τα κατορθώματά του, άρχισα σιγά-σιγά να καμαρώνω για το περίεργο όνομά μου, που τόσα προβλήματα μου δημιούργησε στα σχολικά μου χρόνια, από τους ανεξάντλητους σε λογοπαίγνια συμμαθητές μου.

Τρίτη γενιά στοιχειοθέτης λοιπόν, και μάλιστα από την παιδική μου ηλικία. Όταν οι συνομήλικοι μου ψαλίδιζαν χαρτονένια καραγκιοζάκια, εγώ έπαιζα με τα φθαρμένα τυπογραφικά στοιχεία που μου έφερνε σπίτι ο πατέρας μου, όποτε τα ανανέωναν στην «Ακρόπολη».

Είχα και από τον μακαρίτη πια παππού μου μερικά κειμήλια, -τα παιδικά παιχνίδια του πατέρα μου αυτή τη φορά-, 2-3 ρηχά ξύλινα συρτάρια, τις τυπογραφικές κάσες όπως τις έλεγαν, χωρισμένες με οριζόντια και κάθετα σανιδάκια σε μικρά ορθογώνια κουτιά, τις στοιχειοθήκες. Μέσα εκεί ταξινομούσα προσεκτικά τα μεταλλικά στοιχεία, με μια κληρονομική ενστικτώδη τελετουργία. Αλλού τα σύμφωνα, αλλού τα φωνήεντα με οξεία και τόνο, αλλού με δασεία και τόνο, με περισπωμένη, με υπογεγραμμένη, με περισπωμένη και υπογεγραμμένη, τα σημεία στίξης, και όλα αυτά τα φιλολογικά στολίδια της γλώσσας μας, ψιθυρίζοντας αυθόρμητα την ηχητική διαφορά του τονισμού τους.

Το δεύτερο αγαπημένο μου «παιχνίδι» ήταν το συνθετήριο. Μια μακρόστενη μεταλλική γωνία με πλάτη, που πάνω της τοποθετούνται, από δεξιά προς αριστερά τα τυπογραφικά στοιχεία συνθέτοντας αντίστροφα τις λέξεις, ώστε μετά την εκτύπωση να διαβάζονται κανονικά. Ανάμεσά τους παρεμβάλλονται τα διαστήματα για να τις διαχωρίζουν, κι όταν ολοκληρωθεί η πρώτη σειρά λέξεων, η αράδα, με την ίδια διαδικασία ξεκινά η δεύτερη από κάτω, αφού μεσολαβήσει μια κοντύτερη λάμα, το διάστιχο, που καθορίζει την μεταξύ τους απόσταση. Η μια πλευρά του συνθετηρίου ήταν σταθερή για να συγκρατεί τα στοιχεία, και η άλλη ρυθμιζόμενη με ένα σφικτήρα που οριοθετούσε το πλάτος της κάθε στήλης.

Υπήρχαν κι άλλα απαραίτητα εργαλεία που δυστυχώς δεν μ’ είχαν προμηθεύσει, προφανώς για λόγους ασφαλείας, όπως ο βαρύς και ογκώδης σελιδοθέτης όπου μεταφέρονταν οι έτοιμες στήλες και τα ανάγλυφα κλισέ των εικόνων, συνθέτοντας την ύλη μιας ολόκληρης σελίδας.

Δεν είχα όμως ακόμα αποκτήσει τέτοιες φιλοδοξίες, ούτε τυπογραφική μηχανή. Μου αρκούσε να συνθέσω ένα μικρό μόνο κειμενάκι των τριών αράδων που αντέγραφα από κάποια εφημερίδα, και να το εκτυπώσω απ’ ευθείας από το πολύτιμο συνθετήριο πάνω σε ένα οποιοδήποτε κομμάτι χαρτί.

Η διαδικασία ήταν απλή: Το ακουμπούσα στο τραπέζι με τα στοιχεία προς τα πάνω, και με ένα σφυράκι από καουτσούκ χτυπούσα απαλά όσα προεξείχαν μέχρι να κάτσουν όλα σταθερά στη βάση τους. Μετά με ένα σφουγγαράκι μελάνωνα προσεκτικά τα γράμματα των στοιχείων, τους οφθαλμούς στην τυπογραφική διάλεκτο, προσπαθώντας να αποφύγω την επιτήρηση της μητέρας μου που πάντα στο συγκεκριμένο στάδιο με το μελάνι πάθαινε νευρικό κλονισμό.

Όταν όλα ήταν έτοιμα, τα κάλυπτα με ένα χαρτί προσέχοντας να καθίσει ομοιόμορφα, πιέζοντάς το σταθερά με ένα χοντρό χαρτόνι μη μείνει κανένα κενό από κάτω.

Το άφηνα εκεί για μερικά δευτερόλεπτα να ποτίσει το πηκτό τυπογραφικό μελάνι, και βαστώντας την αναπνοή μου, το αποσπούσα απ’ τα στοιχεία με μία σταθερή κίνηση κρατώντας το τεντωμένο από τις δύο άκρες.

Ήταν η στιγμή της αποκάλυψης, βλέποντας με συγκίνηση και δέος το φρεσκοτυπωμένο κείμενό μου να γυαλίζει στο χαρτί, με τη γνώριμη μυρωδιά της νωπής μελάνης να γαργαλάει σαγηνευτικά την όσφρηση μου.

Είχα τόσο εξοικειωθεί να φτιάχνω και να τοποθετώ τις λέξεις με τα αντεστραμμένα γράμματα των στοιχείων, σα να έγραφα μέσα από ένα καθρέφτη, ώστε στην πρώτη δημοτικού, όταν τα άλλα παιδιά ίδρωναν μέχρι να γράψουν «πί πί τό παπί», εγώ σε χρόνο μηδέν έγραφα «ἱπαπ ὁτ ἱπ ἰπ», και η δασκάλα με κοιτούσε σα να ήμουν καθυστερημένο.

Μου πήρε καιρό να κατανοήσω ότι το πρώτο γράμμα της αλφαβήτου δεν είναι το Ω, αλλά το Α.             

Όλα τα παιδικά μου δοκίμια, άλλα τυπωμένα σε φύλλα τετραδίων, άλλα σε λευκά περιθώρια εφημερίδων και άλλα σε ψαλιδισμένες χαρτοσακούλες του μανάβη, τα φύλαγα σαν πολύτιμες περγαμηνές σε ένα χοντρό κουτί παπουτσιών του πατέρα μου, σχολαστικά τοποθετημένα με τη σειρά της εκτύπωσης, ένα είδος ημερολόγιου, ή καλύτερα ένα έλεγχο της προόδου μου, όπως θα έλεγαν στο σχολείο.

Αυτό το κουτί, δεμένο σταυρωτά με μαύρο τυπογραφικό σπάγκο, δεν το αποχωρίστηκα ποτέ, παρόλες τις μετακομίσεις και τα γεγονότα που επακολούθησαν στην ταραγμένη εποχή μου. Είναι το μοναδικό ενθύμιο από τα αθώα χρόνια της νιότης μου, που τώρα φαίνονται τόσο μακρινά, λες και δεν τα έζησα ποτέ.

Και όμως, πολλές φορές κάποια ακαθόριστη ρομαντική προδιάθεση με οδηγεί να λύσω τους σπάγκους και να τα ξεφυλλίσω, προσέχοντας μην τα ανακατέψω και τους χαλάσω τη χρονολογική σειρά. Διαβάζοντας τις φθαρμένες λέξεις από τα χιλιοτυπωμένα στοιχεία των εφημερίδων, με τα λιωμένα γράμματα και τις μουτζούρες από τα γρέζια, ξαναζωντανεύουν αγαπημένες εικόνες, χρώματα, μυρωδιές και ξεχασμένες λεπτομέρειες.

Βλέπω τον μικρό εαυτό μου να παλεύει με πείσμα και πάθος να στήσει τη δική του εφημερίδα, την εφημεριδούλα των παιδικών του ονείρων.

Γιατί τα έκανε όλα αυτά; Ίσως Για να κρατήσει τη φωνή του ζωντανή, όπως θα έλεγε ο παππούς Αλέξανδρος...